Piotrkowskie bliźniaki architektoniczne

Najwięcej powstało ich w czasach PRL-u, a zawdzięczamy je ówczesnej polityce ujednolicania zasad i typów budownictwa. Nakaz ponoć przyszedł nad Wisłę z samej Moskwy. W Piotrkowie były bądź istnieją jeszcze budynki, których „braci bliźniaków” można odnaleźć w różnych miastach i miejscowościach w całej Polsce.

Co łączy Piotrków z Warszawą, Skierniewicami, Kutnem, Kluczborkiem, Bydgoszczą czy odległymi Rzeszowem, Krakowem, Giżyckiem lub Zieloną Górą? Nie, nie chodzi tutaj o połączenia drogowe bądź kolejowe, choć i o kolei w poniższym tekście znajdzie się akapit. Wspólnym tematem dla wymienionych miejscowości będą bliźniacze obiekty architektoniczne – jedne jeszcze istniejące, inne skazane już na zagładę, po których jedyną pamiątką są stare fotografie. Najwięcej powstało ich w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, co było z kolei związane z nakazem, jaki w 1960 roku przywędrował nad Wisłę z Moskwy, a który dotyczył ujednolicania zasad, norm i typów budownictwa dla wszystkich krajów obozu socjalistycznego. Co starszym czytelnikom na myśl może przyjść radziecka komedia „Ironia losu” z 1975 roku, z polską aktorką Barbarą Brylską, stanowiąca pastisz na owe jednakowe budownictwo. Ale wracając do tematu – które z piotrkowskich budynków (byłych i już nie byłych) mają swoich sobowtórów i gdzie?

Hawana jak Sawa i Wenus, czyli moderna czasów małej stabilizacji

Pierwszym takim obiektem na naszej liście jest nieistniejące już dziś kino „Hawana”. Wzniesione przy ulicy Słowackiego 8/10. Choć rzadko się o tym mówi to pierwsze piotrkowskie kino panoramiczne powstało na fali „kinofikacji”, w czasach tzw. małej stabilizacji, kiedy to jak pisze Rafał Syska w książce „KinoFunkcja a KinoRola. Modernistyczna architektura powojennych kin polskich” „(…) władze PRL-u, (…) więcej inwestowały w kina prowincjonalne, a nawet wiejskie. (…) Od początku lat 60., przez lata 70. przeżyliśmy (…) imponujący rozkwit nowych sal kinowych. Dominował wówczas powojenny modernizm, prosty w bryle, wpisany w geometrię prostokątów i kwadratów, otwarty na przechodniów wielkimi przeszkleniami, wielkimi neonami i szerokimi trotuarami.” Wypisz i wymaluj piotrkowska „Hawana”. Mało tego zgodnie z przyjętymi wówczas założeniami, co w tej samej publikacji podaje Rafał Pakuła, kina wznoszono jako budynki wolnostojące, ulokowane „(…) w śródmieściu, w wygodnym miejscu komunikacyjnym zarówno dla mieszkańców, jak i osób przyjezdnych. (…) Za rozwiązanie pożądane uznano realizację wnętrza posiadającego wejścia z jednej strony na całej długości, a wyjścia paralelnie po drugiej stronie.” Kto bywał w „Hawanie” ten bez trudu przypomni sobie ten układ wejść i wyjść. Piotrkowską „Hawanę” wybudowano kosztem 12 mln zł w 1963 roku. I była ona trzecim i zarazem najmłodszym pod względem daty budowy bliźniaczym projektem, po kinach w Warszawie i w Zielonej Górze. Nakreślony przez architektów Stefanię Wielądek i Mieczysława Jelińskiego projekt zrealizowano najpierw w Warszawie – w latach 1956-1960 jako kino „Sawa” na Saskiej Kępie na placu Przymierza (otwarte w 1963). Następnie w 1961 w Zielonej Górze jako kino „Wenus”, usytuowane przy ulicy Sikorskiego 10. Do pierwszego z wymienionych przychodził na seanse podobno sam towarzysz Gomułka, który mieszkał nieopodal, bo na ulicy Międzynarodowej. Z kolei na otwarciu drugiego był sam Jurij Gagarin. Piotrkowską „Hawanę” zamknięto w 2009 roku, a zburzono w 2016. Warszawską „Sawę” wyburzono w 2000. Najwięcej szczęścia miała zielonogórska „Wenus”. Choć zamknięta w 2008 roku staraniem lokalnych aktywistów poddana została remontowi i zamieniona na Centrum Nauki Keplera. Gdy przyjrzymy się zdjęciom dawnych kin – zarówno budynkom, jak i ich wnętrzom, to trudno byłoby bez opisów odróżnić czy patrzymy na „Sawę”, „Wenus” czy „Hawanę”.

Liceum jak podstawówka, podstawówka jak liceum

Przykładem kolejnej piotrkowskiej bliźniaczej budowli, wzniesionej także w latach 60. XX wieku, jest budynek, w którym od sześćdziesięciu lat mieści się II Liceum Ogólnokształcące im. Marii Skłodowskiej-Curie. Usytuowany pod adresem Żeromskiego 11 3-piętrowy obiekt (niedawno przeszedł generalny remont), został wybudowany tak naprawdę z inicjatywy Komitetu Społecznego Budowy Szkoły, w skład którego weszły członkinie koła „Piotrkowianek”, czyli byłych Wychowanek Szkół Średnich Żeńskich w Piotrkowie. To m.in. Annie Paszkowskiej i jej staraniom w 1963 roku budynek ów wybudowano i wykończono. Nie kto inny, a właśnie członkinie koła „wydeptały” u lokalnych władz pozwolenie na budowę, plac pod budowę i kredyt na budowę, pozyskały również dokumentację z projektem budynku. Projektem, który jak się okazuje posłużył również do budowy co najmniej dwóch innych szkół w kraju. Są to funkcjonujące do dziś Szkoła Podstawowa im. Stefana Żeromskiego w Poniatowej w województwie lubelskim oraz Szkoła Podstawowa nr 4 im. I Dywizji Piechoty w Giżycku na Mazurach. Co warto podkreślić obie szkoły oddano do użytku w tym samym roku – w 1967.

Budynek Szkoły Podstawowej nr 4 w Giżycku. Foto Agnieszka Szóstek

Z Podkarpacia do Piotrkowa

Obiektem, o którym już w chwili budowy go w Piotrkowie mówiono, że jest za mało funkcjonalny, a jego projekt nieco już przestarzały, był budynek dworca autobusowego, oddany do użytku jesienią 1970 roku. Kosztował miasto ponad 3 mln złotych i stanowił w owym czasie najdroższą inwestycję miasta. Piotrkowski dworzec był zaadaptowanym na lokalne potrzeby projektem dworca w Rzeszowie. Zlokalizowany na terenie dawnego ogrodu kolejowego (Foksalu) obok stanowisk dla autobusów posiada także budynek, w którym do chwili generalnej rewitalizacji w obecnym roku znajdowała się poczekalnia dla podróżnych, kasy biletowe, informacja, pomieszczenie dyżurnego ruchu, bar i bufet dworcowy. Podobnie, jak wspomniany dworzec w Rzeszowie, zlokalizowany przy ulicy Grottgera, zbudowany w latach 1963-1964. Podobnie, bo w Rzeszowie zamiast bufetu i baru funkcjonowała poczekalnia dla matek z dzieckiem. Obecnie rzeszowianie uznają ów obiekt, z racji jego stanu technicznego, za antywizytówkę miasta i czekają na budowę nowego dworca autobusowego. Ma on stanąć przy tej samej ulicy za cztery lata.

Dworzec autobusowy w Rzeszowie. Foto Szymon Dędek Wikimedia Commons

Konstrukcja uprzemysłowiona U75

Większość z nas pamięta jeszcze słynnego J-23, który znów nadawał i który stał się jednym z symboli polskiej popkultury czasów PRL-u, niemniej symbolem słusznie minionej epoki, zwłaszcza w architekturze osiedli z wielkiej płyty, powinno stać się U75. Chyba nie w Polsce większego miasta, na osiedlu którego w latach 70. nie stanął ów obiekt. To chyba najbardziej rozpowszechniony projekt pawilonu handlowo-usługowego. Niektóre z dużych miast miały ich na swym obszarze nawet kilka – po jednym w każdej dzielnicy. Mowa tu oczywiście o jakże charakterystycznym, piętrowym „Blaszaku” czy też jak kto woli „Kwadracie”. W Piotrkowie powstał i stoi taki do dziś przy ulicy Belzackiej 66 na dawnym osiedlu XXXV-lecia PRL, czyli obecnym Słowackiego. Wybudowano go w konstrukcji uprzemysłowionej, nazywanej właśnie U75. Piotrkowski „Kwadrat”, jak wszyscy jego „bracia bliźniacy” w całej Polsce to pawilon o konstrukcji stalowej, ocieplony wełną, z dachem na twardych płytach wełny mineralnej pokrytym blachą trapezową. Jego powierzchnia użytkowa wynosi około 3909 metrów kwadratowych. Powstał w 1979 roku. Z okazji Centralnych Dożynek w mieście. A gdzie szukać „braci bliźniaków” piotrkowskiego „Kwadratu”? Nam udało się zlokalizować kilka. Jeden znajduje się w Warszawie, na Mokotowie, przy ulicy Gotarda 16 i jest własnością Spółdzielni Mieszkaniowej „Służewiec”. Powstał w latach 70. Kolejny stoi w Kielcach na osiedlu Podkarczówka. Co najmniej dwoma pawilonami U75 może pochwalić się Leszno – jest to popularna „Trójka” na Sułkowskiego, stanowiąca własność Leszczyńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej oraz obiekt przy Armii Krajowej na osiedlu „Przyjaźń”. W Bydgoszczy bliźniaczy blaszany kwadrat piętrowy znajduje się na osiedlu Szwederowo przy ulicy Konopnickiej 28, kolejny nazywany pieszczotliwie przez mieszkańców „Bartoszem” można odnaleźć na osiedlu Bartodzieje przy ulicy Połczyńskiej 3. Oba w ciągu kilku ostatnich lat przeszły bardzo udaną modernizację. Swój blaszak U75 miał do niedawna jeszcze Kluczbork. Stał on przy ulicy Grunwaldzkiej 29. Obiekt wybudowany, podobnie jak piotrkowski w 1979 roku, należał do tamtejszej Spółdzielni Mieszkaniowej „Przyszłość”. Po 40 latach spółdzielnia zdecydowała się na jego sprzedaż znanej sieci handlowej. Dwa lata temu nowy inwestor obiekt rozebrał, a na jego miejscu wzniósł market własnej marki.

Piotrkowski U75, czyli Kwadrat przy Belzackiej. Foto Katarzyna Sojczyńska

Osiem wodnych sióstr – nie tylko PRL

Bliźniacze projekty, jak się okazuje, powstawały jednak znacznie wcześniej niż tylko w okresie PRL-u. Już w latach 20. XX wieku Piotrków doczekał się inwestycji identycznej, jak te w Kutnie, Skierniewicach, Legnicy, Łapach, Żaganiu, Krakowie i w Szczecinie. Mowa tu o kolejowej wieży ciśnień usytuowanej u podnóża równi stacyjnej, na podwórzu domu piotrkowskich kolejarzy, zwanym „Pekinem”, przy ulicy Roosevelta 9. W pierwszych latach istnienia zaopatrywała w wodę pitną również ten budynek oraz dwa żurawie, hydranty pożarnicze, gospodarcze i inne budynki kolejowe. Wzniesiona w 1925 roku jako konstrukcja żelbetowa, szkieletowa, została złożona na betonowej ławie fundamentowej umieszczonej w ziemi na głębokości ponad 2 metrów, na planie zwartych ze sobą dwóch ośmiokątów foremnych, z dwukondygnacyjnym trzonem i pryzmatyczną głowicą o szkieletowej konstrukcji drewnianej, odeskowanej i lekko nadwieszonej nad trzonem. Głowica wieży mieściła dwa metalowe, cylindryczne z dnem wypukłym zbiorniki o pojemności 84,6 metrów sześciennych każdy. Oba zbiorniki ustawione były na ośmiu murowanych filarach. Woda gromadzona w wieży pochodziła z dwóch studni artezyjskich, u wylotu których w przyziemiu budowli były zamontowane pompy tłokowe o napędzie silnikowym. Przenoszenie ruchu odbywało się za pomocą systemu przekładni pasowych i pędni oraz silników o mocy 4 i 3KM. Pary dostarczały dwa kotły systemów Dupuisa (1880) i Field’a (1878). Szczyt wieży wieńczył wysoki stożkowy dach kryty ceramiczną dachówką. Latem 1939 roku dach ów został zdemontowany, a na jego miejscu zainstalowano działka przeciwlotnicze, z których we wrześniu żołnierze obrony przeciwlotniczej ostrzeliwali samoloty Luftwaffe. Przestała pełnić swoje funkcje w połowie lat 60. ubiegłego stulecia, w latach 70. stare pompy zastąpiono hydroforami, zmodernizowano również całą instalację technologiczną i położoną nową więźbę dachową, w latach 90. obiekt wyłączono z użytkowania. Do dziś czeka na remont. Kubatura budowli wynosi 2100m3, a powierzchnia użytkowa 160m2. Co warto odnotować ten typ wież ciśnień z cylindryczną partią zbiornikową, nadwieszoną nad trzonem, rzadko był stosowany w kolejnictwie, niemniej jak już ww. można bliźniacze obiekty spotkać oprócz Piotrkowa jeszcze w siedmiu miejscowościach w kraju. Najbliżej Piotrkowa to oczywiście ta w Skierniewicach – stoi przy ulicy Dworcowej, wzniesiono ją w 1928 roku. Kolejną bliźniaczą wieżą jest wieża w Kutnie, będąca częścią zespołu stacji Kutno-Azory wybudowana pod koniec lat 20. XX wieku. By znaleźć kolejne bliźniaczki należy udać się już nieco dalej. W Krakowie znajdziemy taką na ulicy Bosackiej – również datowana jest na pierwszą dekadę dwudziestolecia międzywojennego. Natomiast kolejowe wieże ciśnień stojące w Łapach i Żaganiu są można rzec replikami, wybudowanymi w 1946 i 1947 roku, według przedwojennego projektu. W Łapach w miejscu zniszczonej (wysadzonej) przez Niemców w 1944 roku. Najstarszą z całej ósemki bliźniaczych kolejowych wież wodnych jest wieża w Legnicy. Zlokalizowana przy ulicach Wały Rzeczne i Ścinawskiej została wybudowana w 1915 roku. Bez wątpienia najpiękniejszą zaś wieża w Szczecinie. W 2016 roku prywatny inwestor zakończył jej remont. Zrujnowany niemalże obiekt przeszedł prawdziwą metamorfozę i został zamieniony na oryginalny czteropiętrowy dom mieszkalny. Usytuowana na wzgórzu w Parku Chopina wieża była częścią dziecięcego kompleksu opiekuńczego „Kückenmühler Anstalten” („Kurzego Młyna”), na który składało się kilka budynków mieszkalnych, szkoła, warsztaty oraz kaplica – ośrodek zamieszkiwało ponad tysiąc dzieci, głównie upośledzonych umysłowo. Wieża ciśnień wzniesiona w latach 20. XX wieku zasilała cały ów kompleks i prawdopodobnie również osiedle Niemierzyn (niem. Nemitz). Co warto podkreślić wieże w Żaganiu i Legnicy jako jedyne posiadają zgodny z projektem stożkowy dach.

Piotrkowska kolejowa wieża ciśnień przy zespole kolejowym Pekin. Foto Narodowe Archiwum Cyfrowe

Przedstawiona powyżej lista piotrkowskich bliźniaczych budynków oczywiście nie wyczerpuje tematu. Nie wszystkie przetrwały do czasów obecnych, o innych zwyczajnie już nie pamiętamy. Wiele, z racji faktu, iż powstały w PRL-u zwyczajnie są uznawane za niegodne uwagi, nie mówiąc już o nazwaniu ich zabytkami. Niemniej zachęcam Państwa do własnych poszukiwań i odkryć. Może warto też ruszyć po mieście szlakiem owych „bliźniaków”, nawet tych, których już nie ma…

Tekst: Agnieszka Szóstek

Foto: M. Petruszka, Agnieszka Szóstek, Katarzyna Sojczyńska, Narodowe Archiwum Państwowe, Inżynier Kolejowy, K. Kaczyński (Biuro Wydawnicze RUCH), Zorro2012 (Wikimedia Commons), Szymon Dędek (Wikimedia Commons), Panek (Wikimedia Commons), Krajowa Agencja Wydawnicza RUCH

Materiały: