Partiokractwo

Źródło: www.kurier.pap.pl

Na koniec 2016 r. z 86 zarejestrowanych partii politycznych aktywną działalność prowadziły 72 partie, tj. o 3 więcej niż w 2014 r. Partie, które wzięły udział w badaniu, zadeklarowały łącznie blisko 251 tys. członków, o 16% mniej niż w 2014 r. Łączne przychody partii w 2016 r. wyniosły 127 mln zł, jednak tylko 9 partii dysponowało przychodami przekraczającymi 1 mln zł.

Liczba partii politycznych

Na dzień 31 grudnia 2016 r. wprowadzonych do ewidencji było 86 partii. W latach 2010-2013 dynamika liczby partii była niewielka (zmiana o 2-3 partie rocznie). W 2014 r. odnotowano spadek liczby partii o 4 z 77 do 73, jednak w kolejnym roku ich liczba zwiększyła się o 12, a w 2016 r. – o 1. W ciągu 2016 r. z ewidencji wykreślono 1 partię polityczną i zarejestrowano 2 nowe ugrupowania.

W 2017 r. GUS przeprowadził badanie statystyczne partii politycznych przy użyciu formularza SOF-3. W trakcie realizacji tego badania oraz w oparciu o dane Państwowej Komisji Wyborczej potwierdzono aktywną działalność 72 z 86 partii zarejestrowanych w ewidencji na koniec 2016 r., zaś wypełniony formularz złożyły 53 podmioty.

W 2016 r. przedstawiciele 11 partii uczestniczyli we władzy państwowej w parlamencie lub rządzie, przedstawiciele kolejnych 12 ugrupowań zasiadali tylko w organach władzy samorządowej. Pozostałych 30 partii nie uczestniczyło we władzach publicznych żadnego szczebla. Na scenie politycznej po wyborach w 2015 r. nastąpiły istotne zmiany – w parlamencie pojawiły się podmioty niebędące partiami politycznymi, a równocześnie poza nim znalazły się partie z wieloletnim stażem parlamentarnym, co ma istotne znaczenie dla zmian w grupie ugrupowań parlamentarnych widocznych między edycjami badania. Dalsza analiza obejmuje 53 partie, które złożyły sprawozdanie SOF-3 za 2016 r.

Formy działalności

Zgodnie z ustawą o partiach politycznych celem działania partii jest uczestnictwo w życiu publicznym poprzez kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej. Realizacja tych celów odbywa się w oparciu o statut partii politycznej i może przybierać różnorodne formy.

Najczęściej wskazywaną przez partie polityczne formą działalności, podobnie jak w 2014 r., był udział w debacie publicznej i edukacja społeczna. Ten rodzaj aktywności politycznej polegający m.in. na organizowaniu konferencji prasowych, udziale w programach telewizyjnych i radiowych oraz konferencjach i seminariach zadeklarowało 38 partii. Między 2014 r. a 2016 r. zwiększyła się liczba partii politycznych koncentrujących się na organizowaniu manifestacji i innych zgromadzeń publicznych (z 31 do 35 partii) oraz zaangażowanych w organizację innych form aktywności obywatelskiej – z 31 do 33 partii.

W ramach swojej działalności znaczna część partii podejmowała działania o charakterze interwencyjnym, prowadzone zarówno na rzecz osób indywidualnych, jak i w celu rozwiązywania problemów określonych grup osób (odpowiednio 29 i 27).

Również ponad połowa badanych partii politycznych zajmowała się publikacją materiałów merytorycznych i działalnością wydawniczą służącą popularyzacji swoich celów i aktywności w przestrzeni publicznej. Przygotowywaniem projektów aktów prawnych zajmowało się w 2016 r. 18 partii politycznych, natomiast najrzadziej podejmowaną formą aktywności była działalność badawcza prowadzona przez co 7 partię polityczną uczestniczącą w badaniu (w poprzedniej edycji badania liczba partii zaangażowanych w działalność badawczą była blisko dwukrotnie wyższa).

Partie, a rozmieszczenie terytorialne

Większość partii politycznych – 35 spośród 53 zbadanych podmiotów – prowadziła działalność na terenie całej Polski, kolejnych 12 również poza granicami kraju. Dla pozostałych jednostek obszar prowadzenia działalności stanowiły maksymalnie – województwo (3), powiat (1) i gmina (2).

Ponad 3/4 zbadanych partii politycznych posiadało jednostki terenowe (41). W przypadku 21 partii zasięg działania najniższej terenowej jednostki organizacyjnej obejmował gminę lub jej część, kolejnych 6 – powiat, a 9 – województwo.

Działalność wykraczającą poza jedno województwo prowadziły jednostki terenowe najniższego szczebla 5 partii politycznych. Wśród ugrupowań posiadających w 2016 r. jednostki terenowe średnia liczba działających jednostek najniższego szczebla wyniosła 177, przy czym połowa partii posiadała nie więcej niż 16 jednostek. Dla porównania w 2014 r. wartości średniej i mediany wśród jednostek deklarujących posiadanie terenowych jednostek organizacyjnych były wyższe i wyniosły odpowiednio 269 i 19 jednostek.

Wielkości te różniły się znacząco dla partii reprezentowanych we władzach państwowych (parlamencie lub rządzie), gdzie przeciętna partia posiadała w 2016 r. ponad 0,6 tys. jednostek terenowych, zaś mediana wyniosła 76 jednostek.

Spośród 53 zbadanych w 2016 r. partii politycznych 34 posiadało główne siedziby w województwie mazowieckim, 5 – w województwie małopolskim, 3 – w województwie śląskim, po 2 – w województwach: lubelskim, podkarpackim i pomorskim, natomiast po 1 – w województwach: dolnośląskim, łódzkim, świętokrzyskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim.

Baza członkowska

W 2016 r. aktywne partie polityczne, uczestniczące w badaniu na formularzu SOF-3 wykazały łącznie 250,8 tys. członków, tj. o 16% mniej niż w 2014 r. Najwyższą liczbę członków posiadały partie mające swoje przedstawicielstwo w parlamencie – zrzeszały one 71% wszystkich członków, choć stanowiły jedynie 1/5 aktywnych partii. Członkowie partii reprezentowanych tylko we władzach samorządowych stanowili 22% bazy członkowskiej, natomiast partii nie sprawujących władzy – 7%. Przeciętna partia polityczna zrzeszała w 2016 r. 4,7 tys. członków, tj. o 0,8 tys. mniej niż w 2014 r. Jednocześnie połowa partii posiadała nie więcej niż 400 członków, co oznacza wzrost mediany o 85 członków w stosunku do poprzedniej edycji badania z 2014 r.

W 2016 r. struktura partii politycznych ze względu na liczbę członków nie zmieniła się znacząco w stosunku do 2014 r., przy zachowaniu występującego rozwarstwienia. Partie deklarujące posiadanie powyżej 10 tys. członków, stanowiąc tylko 1/10 zbadanej zbiorowości, zrzeszały 82% sumy wszystkich członków, podczas gdy partie z członkostwem do 100 osób gromadziły mniej niż 1% bazy członkowskiej, chociaż stanowiły ponad 1/3 wszystkich partii.

Ugrupowania zasiadające w parlamencie posiadały w 2016 r. przeciętnie 16,1 tys. członków przy medianie 10-krotnie niższej – wynoszącej 1,6 tys. członków. Obie wartości były jednak wyższe – odpowiednio ponad 3- i 4-krotnie od liczonych dla całej zbiorowości. Odsetek kobiet wśród zrzeszonych członków wzrósł między 2014 r. a 2016 r. o 3 p. proc. i wyniósł 32%.

Jednak ogólna liczba kobiet zmniejszyła się z 87,4 tys. w 2014 r. do 79,7 tys. w 2016 r., przy czym spadek ten był prawie dwukrotnie niższy niż w przypadku członkostwa ogółem (9% wobec 16%). Kobiety stanowiły 1/3 wśród członków partii zasiadających w parlamencie, 1/4 wyłącznie w samorządzie i 2/5 w partiach nie biorących udziału we władzy. Jedynie w trzech partiach kobiety stanowiły ponad połowę zrzeszonych członków, a w kolejnych dwóch stanowiły niemal połowę.

Przychody partii politycznych

Zgodnie z Konstytucją RP finansowanie partii politycznych jest jawne. Ustawa o partiach politycznych zobowiązuje partie do sporządzania i dostarczania do Państwowej Komisji Wyborczej (PKW) corocznych sprawozdań, w których wykazują źródła, z jakich pozyskiwały środki finansowe oraz przedstawiają informacje o kredytach bankowych i o wydatkach poniesionych z Funduszu Wyborczego. Sprawozdania te podawane są przez PKW do publicznej wiadomości w Internecie.

Działalność partii politycznych w Polsce finansowana jest z trzech głównych źródeł: 1/ dochodów uzyskiwanych przez partie z wykorzystaniem własnego majątku (np. z oprocentowania środków zgromadzonych na rachunkach bankowych i lokatach, ze zbycia należących do nich składników majątkowych itp.); 2/ dochodów od osób fizycznych w postaci składek członkowskich, darowizn, spadków oraz zapisów; 3/ subwencji oraz dotacji z budżetu państwa.

W 2016 r. suma przychodów 49 partii politycznych uzyskujących przychody, spośród ugrupowań zbadanych na formularzu SOF-3, wyniosła 127,5 mln zł i była niższa w stosunku do kwoty z 2014 r. o 19,3 mln zł. Partie, których reprezentanci zasiadali w parlamencie RP uzyskały przychody w wysokości 111,5 mln zł,, tj. ponad 87% łącznej kwoty przychodów, przy czym odsetek ten w 2014 r. wynosił aż 98%. Partie uczestniczące we władzy tylko na szczeblu samorządowym uzyskały ponad 5%, a nie biorące udziału we władzach – ponad 7% łącznej kwoty przychodów zbadanych podmiotów w 2016 r.

Dominującą grupą spośród partii mających przychody były, podobnie jak w 2014 r., partie polityczne deklarujące przychody nie przekraczające 10 tys. zł, które w 2016 r. stanowiły ponad połowę jednostek (53%). Jednak w tym okresie zwiększył się odsetek partii osiągających dochody wyższe niż 10 tys. zł w skali roku o 5 p. proc., w tym 9 partii politycznych osiągnęło w 2016 r. przychody przekraczające 1 mln zł.

Odmiennie niż w 2014 r. kształtowała się struktura przychodów partii politycznych w 2016 r.

Znaczącą część przychodów w 2016 r. stanowiły środki publiczne przekazane w ramach określonych ustawami dotacji i subwencji (88% wobec 37% w 2014 r.), przy czym 47% stanowiła jednorazowa dotacja dla partii zasiadających w parlamencie po wyborach parlamentarnych w 2015 r. Łącznie partie polityczne pozyskały w 2016 r. z budżetu państwa blisko 112,8 mln zł wobec 54,5 mln zł w 2014 r., kiedy nie przyznawano dotacji podmiotowej.

Przychody z przekazanych przez osoby fizyczne, w tym w formie darowizn, spadków i zapisów bądź składek członkowskich wyniosły 12,4 mln zł i stanowiły 10% sumy przychodów w 2016 r., podczas gdy w 2014 r., kiedy odbyły się wybory samorządowe wynosiły one 79,3 mln zł, stanowiąc ponad połowę uzyskanych przychodów (54%). Podobnie jak w 2014 r. niewielką rolę odgrywały dochody z majątku partii (2%).

W partiach reprezentowanych w parlamencie dominowały środki z budżetu państwa, które stanowiły 90% ich rocznych przychodów w 2016 r. i wyniosły 100,8 mln zł. Partie reprezentowane we władzach tylko samorządowych, chociaż ponad połowę przychodów – 54% uzyskały również z budżetu państwa (3,7 mln zł), charakteryzowały się jednocześnie najwyższym udziałem środków przekazanych przez osoby fizyczne – 26% oraz dochodów z majątku – 20%, otrzymując z tych źródeł odpowiednio ponad 1,7 mln oraz 1,4 mln zł.

Partie pozostające poza władzą parlamentarną lub samorządową finansowały się w 2016 r. w 90% ze środków budżetowych (8,3 mln zł), a w 10% ze środków przekazanych przez osoby fizyczne (0,9 mln zł). Średnia kwota środków, które przypadły na jedną partię w 2016 r. wyniosła 2 602,6 tys. zł, jednak połowa badanych partii politycznych deklarujących posiadanie przychodów osiągnęła wpływy nie przekraczające 6,6 tys. zł.

W 2014 r. średnia i mediana wyniosły odpowiednio 3 060 tys. zł oraz 5,4 tys. zł. Utrzymująca się wyraźna różnica (blisko 400-krotna w 2016 r.) wielkości średniej i mediany przychodów wskazuje na znaczne zróżnicowanie sytuacji finansowej działających w Polsce partii politycznych.