Zwierzęta, owoce, fantazyjne stwory, przedmioty użytku codziennego… to wszystko można odnaleźć w formie płaskorzeźb na żydowskich nagrobkach cmentarza przy ulicy Spacerowej w Piotrkowie. Część tych dekoracji i symboli bezpośrednio nawiązuje do zapisów Tory, jak i Talmudu. Część Żydzi zaczerpnęli z nagrobnej sztuki uniwersalnej.
Zgodnie z zapowiedzią kontynuujemy temat znaczenia symboli wyrytych na macewach na piotrkowskim cmentarzu żydowskim przy ulicy Spacerowej. W poprzednim artykule (przeczytasz go tutaj) między innymi przypomnieliśmy historię tego miejsca, wyjaśniliśmy czym są macewy oraz przybliżyliśmy znaczenie kilku symboli. W poniższym tekście objaśniamy kolejne, najczęściej spotykane na tamtejszych tablicach nagrobnych. I odkrywamy, co łączy piotrkowski cmentarz żydowski z cmentarzami żydowskimi w Warszawie i Tarnowie, a nawet w dalekiej Rumunii.
Świeczniki
Spacerując pomiędzy nagrobkami przy ulicy Spacerowej można odnieść wrażenie, że jednym z najczęściej powtarzających się symboli na macewach są świeczniki. Nic też dziwnego, wszak menora, czyli siedmioramienny świecznik, obecnie oficjalne godło państwa Izrael, od przeszło tysięcy lat jest przecież symbolem narodu żydowskiego. Co ciekawe swego czasu menorę umieszczano tylko na grobach kobiet, które dożyły sędziwego wieku. Od około XVIII stulecia stała się ona symbolem zdobiącym w ogóle groby kobiet. Dlaczego? Bo zgodnie ze zwyczajem żydowskim to kobiety właśnie zapalały świece szabasowe. Eksperci wskazują, że czasem liczba ramion świecznika odpowiada liczbie osieroconych przez kobietę dzieci. Większość świec na płytach nagrobnych jest złamana, co symbolizuje śmierć pochowanej niewiasty. A na piotrkowskim cmentarzu świeczniki widnieją na nagrobkach między innymi: Chany Abrahamson (zm. 1910) czy Eliezer Zew Landau (zm. 1935).
Warto jeszcze dodać, że zgodnie z przepisami zawartymi w Torze menora musi mieć określony wygląd, a mianowicie posiadać trzon, z którego rozchodzi się sześć prętów wygiętych w formie łuku i tworzących jedną linię, a każdy z nich powinien być zakończony zbiorniczkiem z knotem na oliwę albo świeczkami lub lampkami. Co istotne jeszcze „ (…) jako starożytny symbol judaizmu menora jest wszechobecnym motywem sztuki żydowskiej: występuje na mozaikach synagog zbudowanych w Palestynie w pierwszych wiekach naszej ery, w grobowcach Beit-Szearim w Galilei, na żydowskich grobach w rzymskich katakumbach, na zabytkowych żydowskich cmentarzach w Pradze i Amsterdamie.”.
„Korona Dobrego Imienia”
Nawiązując do omawianych w poprzednim artykule atrybutów związanych z pobożnością i pełnionymi w świątyniach funkcjami niektórych członków piotrkowskiej gminy żydowskiej, warto jeszcze wspomnieć inny symbol, występujący na macewach cmentarza przy ulicy Spacerowej. Jest to korona, a dokładnie Keter Szem Tow, czyli „Korona Dobrego Imienia”. Oznaczała ona znajomość pism religijnych oraz pobożność.
Puszka ofiarna – bo „otwierał swe drzwi dla biedaków”
Częstym motywem, który występuje wśród symboli na piotrkowskim cmentarzu żydowskim jest dłoń wrzucająca monetę do puszki czy też skarbonki. Ten znak służył podkreśleniu hojności zmarłego, cnoty bardzo wysoko cenionej w tradycji żydowskiej. Skarbonka może też oznaczać skarbnika gminy lub osobę, która zbierała datki na cele dobroczynne. Płaskorzeźby przedstawiające dłoń wrzucającą grosz do skarbonki to także jeden z najczęstszych symboli, jakie można spotkać w ogóle na cmentarzach żydowskich w całej Polsce.
„Owocem sprawiedliwych jest drzewo życia”
Bez wątpienia tym co zadziwia i zachwyca jednocześnie to ogrom bogactwa dekoracyjnych motywów roślinnych i zwierzęcych, jakie zdobią macewy żydowskiej nekropolii w Piotrkowie. W przypadku tych pierwszych są to głównie stylizowane liście, palmy, róże, bukiety kwiatów, winorośle, maki oraz drzewa takie jak: dąb, cedr czy wierzba. W przypadku tych drugich nie brakuje również motywów ptaków, a nawet ryb, nie mówiąc już o całym „zwierzyńcu” fantastycznych stworzeń jak jednorożce, skrzydlate gryfy, lwy o rybich ogonach… i inne. Najczęściej nie sposób stwierdzić z całą pewnością, czy pełnią one rolę symbolu, czy też zostały użyte jako uświęcone tradycją ornamenty.
Przy okazji warto jeszcze dodać, że zwierzęta jako znaki zodiaku odpowiednio do daty śmierci występują na nagrobkach żydowskich w Rumunii. Ryby – to miesiąc adar, baran – nisan, byk – ijar, lew – aw, kozioł – tewet. Z kolei na czeskich cmentarzach zwierzęta czasem obrazują nazwiska, np. mysz – Meisel, ryba – Karpeles, gęś – Gans. Ponadto w Polsce oprócz ww. tradycyjnych zwierząt na niektórych cmentarzach na macewach (niestety nie w Piotrkowie) można spotkać delfiny, wiewiórki, żaby, motyle, pawie, papugi… itp.
Świat roślin na macewach to zarówno owoce Ziemi Świętej, jak i rodzime grusze, wierzby, „ludowe” kwiatki, a także wazony z kwiatkami i kosze owoców zaczerpnięte ze sztuki baroku. I ten ornament może mieć wartość symbolu – w tym wypadku symbol Drzewa Życia, pojęcia szczególnie ważnego w mistyce żydowskiej, występującego w biblijnym opisie raju.
Symbolem Tory i mądrości, stanowiącym jednocześnie jeden z siedmiu tradycyjnych owoców Ziemi Obiecanej jest owoc granatu. Z kolei winne grono i winorośle to kolejny ze znaków symbolizujących lud Izraela, bezpośrednio nawiązujący do Psalmu 80, w którym to Izrael przyrównany jest do winorośli, która zabrana z Egiptu zapuściła korzenie w Ziemi Obiecanej. Na nagrobku może on również oznaczać owocną pracę oraz duchowe bogactwo, jakie uczony przynosi swojemu narodowi.
„Szczenię lwie, Juda (…) czai się jak lew i lwica, któż go spłoszy”
Lew to jeden z tych symboli, którego nie sposób przeoczyć na żydowskich nagrobkach, także na piotrkowskim cmentarzu jest ich całkiem sporo. To znak pokolenia Judy, wywodzący się z błogosławieństwa udzielonego przez Jakuba swym dwunastu synom, protoplastom plemion Izrael. Lew może ilustrować imię zmarłego – Jehuda, a także imiona Lejb (jidysz) i Arie (hebr.). W Piśmie występuję często jako uosobienie siły i potęgi. Co podkreślają eksperci rzeźby lwów zdobiły Świątynię i tron Salomona i od starożytności były motywem wszechobecnym w sztuce żydowskiej. „Skądinąd forma lwów na nagrobkach często wspiętych na tylne łapy i podtrzymujących koronę lub inny emblemat zdradza wzory ze sztuki nieżydowskiej. Można spotkać lwy otwierające szafę ołtarzową z widocznymi wewnątrz zwojami Tory.”. Na piotrkowskim cmentarzu żydowskim zdobią między innymi grób Jahowa Silbersteina.
„Bądź (…) potężny jak lew, aby wypełnić wolę Twego Ojca w niebie”
Z kolei jeleń, którego odwzorowań też nie brakuje wśród płaskorzeźb na macewach na piotrkowskim cmentarzu żydowskim przede wszystkim symbolizował osoby o imionach Hersz (jidysz) i Cwi (hebr.) oraz Naftali. W przypadku tego ostatniego imienia było to nawiązanie do słów błogosławieństwa Jakuba: „Naftali – smukła łania, rodzi ładne sarnięta”.
„Pan piórami swoimi ciebie okryje, pod Jego skrzydłami będziesz bezpieczny”
Obok świeczników drugim najpopularniejszym symbolem występującym na grobach kobiet są ptaki. Źródła tego symbolu można szukać w metaforach biblijnych i w późniejszych pismach, na przykład w średniowiecznej, kabalistycznej księdze Zohar. Według tradycji ptak jest alegorią duszy, a dusze sprawiedliwych, w postaci ptaków, siedzą na tronie Pana, śpiewając jego chwałę. Wizerunek ptaka może nawiązywać do żeńskich imion Fajgel (jidysz) i Cipora (hebr.). W Piotrkowie ptaki i kwiaty występują między innymi na nagrobku Chany Rywy Lewenfenisz (zm. 1889). Przy czym na przykład symbol orła na macewach ma swoje biblijne źródło w Pieśni Mojżeszowej, gdzie jest metaforą opiekuńczej mocy Pana. Na płaskorzeźbach, także tych piotrkowskich, szybuje opiekuńczo nad świętymi księgami, koroną, świecznikiem, a nawet gasi świece. Co istotne i na co zwracają uwagę znawcy kultury żydowskiej na ziemiach polskich to właśnie w Piotrkowie, Warszawie i Tarnowie na XIX-wiecznych nagrobkach (a w Europie jeszcze tylko na zabytkowych cmentarzach żydowskich w Rumunii) widniej orzeł dwugłowy. Prawdopodobnie miała to związek z przeniesieniem do sztuki nagrobnej motywu kojarzącego się z dostojeństwem. Natomiast powszechnie kojarzony z pokojem gołąb na żydowskich nagrobkach często oznacza zgodę i miłość małżeńską, czyli zdobił mogiły małżonków. Może jednak być także metaforą wiecznego spokoju duszy i pokoju w czasach mesjańskich.
Lewiatan
Symbolem, który nasza redakcja odnalazła tylko na jednym z ocalałych nagrobków na piotrkowskim cmentarzu żydowskim jest wąż zwinięty w kole i połykający własny ogon. To przekształcony mityczny morski potwór Lewiatan, którego mięso według Talmudu i ludowych wierzeń będą spożywać sprawiedliwi po przyjściu Mesjasza. To również uniwersalny symbol wieczności – na nagrobku przedstawia wiarę w życie wieczne i nadejście czasów mesjańskich.
Uniwersalna symbolika śmierci
Nie wszystkie symbole obecne na płaskorzeźbach zdobiących macewy odnoszą się tylko i wyłącznie do Tory, Talmudu czy ogólnie rozumianych tradycji kultury żydowskiej. Tak jest chociażby z motywami odnoszącymi się do śmierci, życia wiecznego i żałoby w ogóle. „Niektóre z nich zostały zaczerpnięte z nagrobnej sztuki uniwersalnej, lub zostały przekształcone i skomponowane z motywami typowymi dla judaizmu. Są to: złamane świece, złamana kolumna, złamane drzewo, martwy ptak, rozbity okręt, klepsydra – to typowe symbole śmierci.”. I takowe też spotykamy na cmentarzu żydowskim w Piotrkowie. Jest nim chociażby pomnik nagrobny w formie złamanego drzewa – symbol zbyt wczesnej i nagłej śmierci – jaki ozdobiono miejsce ostatniego spoczynku 2-letniego zaledwie Uri Kamińskiego, zmarłego w 1935 roku.
Atrybuty zawodów
Innymi symbolami niereligijnymi przeniesionymi z życia codziennego na macewy były takie atrybuty zawodów i zasług, jak paleta na grobie malarza, skrzypce na grobie muzyka, szabla na grobie legionisty, proporce i wieńce, a wreszcie kotwica i koło na grobie marynarza. Ich pojawienie się w żydowskiej sztuce nagrobnej związane było z asymilacją i bardziej liberalnym stosunkiem do nie judaistycznych wzorów samych Żydów. Atrybuty te pozwalały
rozpoznać zawód lub rzemiosło zmarłego – na przykład łańcuch mógł oznaczać złotnika, lancet lekarza, a moździerz – aptekarza. Na piotrkowskim cmentarzu żydowskim przy ulicy Spacerowej wśród ocalałych nagrobków wspomnianych wzorów jednak nie znajdziemy.
Węzeł życia
Bez większego problemu zaś można odszukać węzeł życia. Wyodrębniony zwykle z arabeski lub plecionki okalającej epitafium bywa interpretowany jako plastyczny odpowiednik zakończenia każdego epitafium: ww. w artykule liter TNCBH, będących skrótem zwrotu „Niechaj Jego (Jej) dusza zostanie włączona w wieniec życia wiecznego”.
„Oto jest brama Pana, którą wejdą sprawiedliwi”
Jednym z najbardziej uniwersalnych symboli żydowskiej sztuki nagrobnej jest brama. Dla wyznawców judaizmu oznacza przejście z świata ziemskiego do życia wiecznego. Ale, jak podkreśla wspominana w poprzednim artykule Monika Krajewska motyw bramy, portalu czy kolumn może być na nagrobku czymś więcej niż tylko ornamentem architektonicznym, „(…) zwłaszcza, gdy wyobrażone są dwie osobne kolumny, wyraźnie nawiązujące do kształtu kolumn Jachin i Boaz w Świątyni Salomona.”. I co warto zauważyć – niezależnie od treści płaskorzeźb, już sama macewa swą formą przypomina bramę.
Nienaruszalność grobów
Opisując symbolikę płaskorzeźb z macew na piotrkowskim cmentarzu przy ulicy Spacerowej nie sposób przy okazji nie przybliżyć tradycji i rytuałów związanych z żydowskimi pochówkami. Otóż jak podaje w licznych swoich opracowaniach ww. Krzysztof Bielawski z Uniwersytetu Warszawskiego „Żydzi wierzą, że po nadejściu czasów mesjańskich szczątki zmarłych przemieszczą się do Ziemi Izraela, a ich wcześniejsze naruszenie powoduje niepokojenie duszy. Pochodną tego wierzenia jest zasada nienaruszalności grobu. Zabroniona jest ingerencja w grunt, na którym znajdują się groby, ponieważ zgodnie z tradycją i prawem żydowskim, dusza i ciało pozostają połączone nawet po śmierci. Dlatego kości nie mogą być naruszane. W tradycji żydowskiej uznaje się, że grób i nagrobek są własnością zmarłego.”. Dlatego też każdy cmentarz powinien być ogrodzony. Zazwyczaj takie ogrodzenia stanowiły płoty, mury, czasem obwałowania i rowy. Ogrodzenie miało nie tylko zabezpieczyć cmentarz, ale również wyznaczało obszar rytualnej nieczystości. Żydowski rytuał religijny wymaga umycia rąk przy wyjściu z cmentarza. Stąd też „(…) przy wyjściu urządzano ujęcie wody do obrzędowej ablucji rąk.”.
Ceremoniały związane z pochówkiem
Jeśli chodzi o rytuały bezpośrednio związane już z pogrzebem osoby zmarłej to zgodnie z żydowską tradycją pochówek powinien nastąpić w dniu zgonu. I jak wyjaśnia ww. Bielawski „organizacją pogrzebu, czuwaniem przy umierającym i zmarłym, pocieszaniem jego rodziny oraz administrowaniem jego cmentarzem zajmowało się bractwo dobroczynne Chwera Kadisza (aram. Bractwo Święte). Po śmierci ciało zmarłego poddawano rytualnej ablucji, najczęściej dokonywanej w domu przedpogrzebowym. Ablucję mężczyzn przeprowadzali męscy członkowie bractwa Chwera Kadisza, kobiet – członkinie bractwa. Ciało obmywano, następnie polewano nieprzerwanym strumieniem wody z trzech wiader i ubierano w proste białe szaty (hebr. tachrichim), stanowiące wyraz równości zmarłych. Grób zasypywali uczestnicy ceremonii , po czym odmawiano psalmy, modlitwy „Sprawiedliwy Sąd Boży”, „Boże pełen miłosierdzia” i „Kadisz”. Tradycją było wygłaszanie mów, w których wspominano zmarłą osobę.”.
Żałoba
Inaczej niż w katolicyzmie przedstawia się kwestia żałoby w judaizmie. Czas ten podzielony był na etapy – wszystkie one różnią się nakazami, zakazami i zwyczajami. Pierwszy etap to czas od chwili śmierci do zasypania grobu, drugi etap to 7 pierwszych dni, trzeci etap – kolejne 23 dni oraz ostatni etap – pierwszy rok. Dopiero rok po śmierci nad grobem stawiano macewę. „Groby odwiedzano na zakończenie siedmiodniowego okresu żałoby, w rocznicę śmierci (jid. jorcajt), w miesiącu elul, w okresie dziesięciu dni między żydowskim Nowym Rokiem a Jom Kipur, w wigilię Jom Kipur i Nowego Roku, w Tisza be-Aw oraz w dni postu publicznego.”.
Na zakończenie naszej opowieści o macewach z piotrkowskiego cmentarza żydowskiego i ich symbolice warto jeszcze wspomnieć, iż w 2014 r. na zlecenie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich wykonała spis 1739 nagrobków, zawierający dane osobowe zmarłych oraz fotografie macew. Projekt zrealizowano dzięki wsparciu udzielonemu z funduszy norweskich i EOG przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię (projekt „Żydowskie Dziedzictwo Kulturowe”, komponent „Sąsiedzi – świadkowie. Przedmioty, ludzie, opowieści”).
Tekst: Agnieszka Szóstek
Foto: Agnieszka Szóstek, Jerzy Gnyp
W artykule wykorzystano cytaty z Tory, Talmudu i Biblii, w tym m.in. z Księgi Liczb, Księgi Wyjścia, Sentencji Ojców, Księgi Rodzaju, Księgi Powtórzonego Prawa, Księgi Psalmów, Księgi Przypowieści.
Źródła:
- https://sztetl.org.pl/pl/search/google/piotrk%C3%B3w%20trybunalski dostęp na 28.10.2024
- https://sztetl.org.pl/pl/tradycja-i-kultura-zydowska/religia/cmentarze-zydowskie-w-polsce-najwazniejsze-informacje dostęp na 31.10.2024
- „Skarpa warszawska” 2023/4 – „Cmentarz żydowski przy ul. Okopowej” Maria i Przemysław Pilichowie
- „Judaizm” pod red. Mariana Dziwisza, Kraków 1989
- Krzysztof Bielawski „Zagłada cmentarzy żydowskich”, Warszawa 2020
- https://jzi.org.pl/2024/04/03/o-nazwiskach-zydow/ dostęp na dzień 31.10.2024
Zobacz także:
Polecamy